Brasschaat

'Geen enkel leven is werkelijk zinvol zonder een onredelijke tegenstander. Meestal creëren mensen die tegenstander zelf', schrijft Ivo Victoria in Alles is oké. In het geval van mevrouw Stevens is dat de directeur van de gemeentelijke basisschool waar ze godsdienstles geeft. Hij weigert haar salaris te betalen, een pesterij die voortkomt uit rancune om een onverteerde oorlogsgeschiedenis tussen hun beider vaders waar ze geen van beiden het fijne van weten. Mevrouw Stevens trekt dapper ten strijde, en vertelt thuis aan tafel heroïsche verhalen over haar kleine oorlog met de directeur waaruit ze steevast als morele overwinnaar naar voren komt.

Gestolde tijd

Maar wat als je te maken krijgt met een tegenstander die je niet zelf kiest en die je niet kunt bestrijden, een tegenstander die alzheimer heet? In haar oude dag wordt mevrouw Stevens dement, iets wat bij haar zoon Hans, het alter ego van Ivo Victoria, eerst op ontkenning stuit - haar 'stommiteiten' zullen wel het gevolg zijn van haar nogal uitbundige drankgebruik - en daarna schaamte en schuldgevoelens losmaakt: hij woont met vrouw en kinderen op veilige afstand in Amsterdam, het zijn vooral zijn zussen en broer die de mantelzorg op zich nemen en hem via mail op de hoogte houden van haar valpartijen en verwarring. Ook bij hem slaat de ontreddering toe: het valt hem moeilijk toe te moeten zien hoe ze haar ziekte met grapjes probeert te verdoezelen en greep probeert te houden op haar leven, met post-itjes en lijstjes: 'Twintig euro!!', '14u, tweede verdieping!!', hoe ze afspraken in haar agenda noteert die ze niet nakomt en zichzelf in peignoir buitensluit uit haar appartement.

Wat hem vooral angst inboezemt, is dat ze niet alleen stilletjes vervaagt in haar appartement vol gestolde tijd, maar ook uit hem dreigt te verdwijnen. En dus besluit hij haar verhaal te vertellen. Aanvankelijk enkel om zichzelf te redden, om een schuld in te lossen, zichzelf 'vrij te kopen met woorden', maar gaandeweg vooral om zijn moeder te behoeden voor de vergetelheid, want verhalen leven langer dan mensen. Uit haar anekdotes over vroeger, waarvan niemand weet of ze echt zijn gebeurd, boetseert hij een literair personage dat fier en elegant door zijn boek struint. Dat mag hij, want hij heeft een volmacht, niet alleen om haar bankzaken te regelen, maar ook om haar hele leven in een verhaal te gieten.

Geamputeerd vogeltje

Meer dan eens krijgt mevrouw Stevens in de versie van haar zoon het gevoel dat al haar toekomstdromen verscholen zaten in een gloednieuw zwartlederen boekentasje dat op school aan de kapstok hing toen ze als zevenjarige ternauwernood het bombardement op Mortsel overleefde. Ze werd door haar vader gered. Gillend. Niet vanwege de dood en het verderf om haar heen, maar omdat ze haar tasje moest laten hangen. Vanaf dat moment lag haar leven in haar vaders handen. Of tenminste: zo voelt ze het aan. Hij bepaalde haar toekomst, hij smoorde haar droom om pianiste te worden in de kiem. Zoals ze zelf ook later de dromen van haar eigen zoon in de kiem smoort. Je krijgt in het leven te maken met twee soorten mensen, merkt Hans daarbij op: 'Mensen die je tegenhouden en mensen die je voortstuwen'. Ouders verenigen wellicht die twee polen in zich: 'Het voortstuwen zit in het tegenhouden vervat. En vice versa.'

En zo gaat dit boek over meer dan alleen maar een geliefde die verdwijnt in de mist van alzheimer. Het gaat ook over gebroken dromen, over hoe kinderen nooit helemaal loskomen van hun ouders en over het nut van kunst en literatuur.

Alles is oké is niet de eerste roman over alzheimer en het is ook niet de meest vernieuwende, maar het is wel bijzonder trefzeker geschreven, aangrijpend en grappig tegelijk. Heel vaak blijf je hangen aan een poëtisch beeld of een geslaagde associatie, zoals deze beschrijving van het klamme, donkere kelderkantoor van directeur Pauwels na zijn vertrek: 'Uit het plafond hangen twee korte stroomdraadjes, als de geamputeerde pootjes van een dood vogeltje dat in het plafond zat verstopt.'

Wat blijft er van ons over? 'Het beeld van ons zoals het ooit, op een langgerekt moment is gestold in de hoofden van de anderen, en zo worden wij bewaard', besluit Hans. Ivo Victoria heeft van dat ene moment een moment de gloire gemaakt: trots, ongenaakbaar en betoverend op de dansvloer van het schoolbal, 'omgeven door bewegend licht in alle kleuren die de toekomst ooit, lang geleden, voor haar in petto had', zo blijft mevrouw Stevens op ons netvlies gebrand.

Lebowski, 222 blz., 21,99 € (luisterboek 12,99 €)

Verberg tekst

‘Ik zijn niet in mijn talloor, ’ zegt moeder steeds vaker, en dus niet alleen wanneer haar zoon, de schrijver Ivo Victoria, met een schaal lasagne voor de deur staat. Moeder heeft alzheimer, is vaak erg verward, spreekt soms zelfs achterstevoren en lijkt niet veel langer in staat te zullen zijn om alleen te wonen. Als Ivo Victoria een boek over zijn moeder wil schrijven, moet hij daar dus niet te lang mee wachten, weet hij. Alles is oké is dat boek.

Alzheimerboeken zijn stilaan een genre op zich geworden. Wat doet moeder met al dat geld dat ze wekelijks uit de automaat haalt? Is ze nog wel te vertrouwen met de kleinkinderen? Het zijn vragen die ook in Alles is oké aan bod komen, maar Ivo Victoria is een te scherpzinnig schrijver om het daarbij te laten. Vandaar dat hij in zijn boek een tweede, gefictionaliseerde verhaallijn introduceert, over het verleden van zijn moeder, over mevrouw Stevens die godsdienstlerares was.

Net zoals de eerste verhaallijn over moeders gevecht tegen de dementie gaat, waarbij zij uiteindelijk zoals iedereen de duimen moet leggen, gaat ook die tweede verhaallijn over een gevecht, meer bepaald over dat tegen schooldirecteur Pauwels. De families Stevens en Pauwels liggen immers al decennialang in ruzie. Het is een verhaal dat al voor WO II startte, tijdens de oorlog op de spits werd gedreven en na de oorlog, toen vader Pauwels misschien wel door toedoen van vader Stevens opgepakt werd voor collaboratie, zijn hoogtepunt bereikte. Schooldirecteur Pauwels meent wraak te moeten nemen op mevrouw Stevens en betaalt haar daarom niet, wel een half jaar lang, wat culmineert in een van de meest geladen en knapst opgebouwde scènes die Ivo Victoria ooit heeft geschreven, over mevrouw Stevens die tijdens het schoolbal midden op de dansvloer tevergeefs haar gram probeert te halen.

Alles is oké zou je kunnen lezen als Ivo Victoria’s afscheid van zijn moeder, over hoe ze steeds verder wegzonk in de dementie tot ze onbereikbaar was geworden voor haar zoon, maar het is ook meer. Door de alzheimer van zijn moeder begon de schrijver meer en ander contact te hebben met haar. Enerzijds vervaagde ze, schrijft hij, maar tezelfdertijd doemde ze ook op. En hoe meer hij van haar zag, hoe meer hij van haar ging houden.

****

Lebowski, 223 blz., € 21,99.

Verberg tekst

Het wordt de zoon duidelijk: Moederke in Antwerpen wordt nooit meer degene die zij was. De alzheimer maakt dat de schimmen van het verleden zich door haar hoofd bewegen, terwijl ze probeert die te achterhalen. In sprongen van heden naar verleden gaat de al jaren met zijn gezin in Nederland wonende zoon nu zijn moeder 'Mevrouw Stevens' in de context van vroeger plaatsen, waarbij hij zijn eigen rol en gevoelens in het verhaal verwerkt. Dit levert een prachtige, literaire roman op, waarbij mild en realistisch op soms onderkoelde wijze haar kracht (in de oorlog, tijdens haar werkzame leven, bij de omgang met het gezin) en de aftakeling aan bod komen. Schrijver Ivo Victoria (1971), van wie dit de vijfde roman is, steekt op geheel eigen, moderne wijze ‘Hersenschimmen’ van Bernlef naar de kroon.

Erg origineel kun je het niet noemen: een roman over alzheimer. Sinds Bernlefs 'Hersenschimmen' maar vooral ook door de grote media-aandacht van de laatste jaren ligt het verschijnsel vooraan in de literaire etalage. Erwin Mortier, Renate Dorrestein, Kees van Kooten schreven romans over (hun eigen) alzheimerpatiënten, en dat is nog maar het topje van de ijsberg.

De Vlaamse, in Nederland woonachtige schrijver Ivo Victoria (1971) liet zich er niet door afschrikken, en schreef een roman over zijn dementerende moeder 'Alles is oké'.

Door stijl en aanpak probeert hij zich van anderen te onderscheiden. Victoria is een meestal opgeruimd schrijver, met een gezond gevoel voor ironie met dien verstande dat daaronder best een zware melancholicus kan schuilgaan, zoals hij zelf schrijft: 'die typische vrolijke onbezorgdheid die menig gedeprimeerde kenmerkt'.

'Alles is oké', de mantra waarmee Victoria's moeder haar zorgen bezweert, is geen loze titel. Dit is geen somber, dramatisch boek. Hoewel respectvol zet Victoria toch vooral de absurde kantjes van moeders alzheimer in de verf, de vreemde toestanden, de hilarische gesprekken, het chronische misverstand. Daarbij speelt, dunkt me, ook het verschil tussen Vlaanderen en Nederland, een belangrijke rol, oftewel tussen een preutse, ontkennende cultuur (de Vlaamse) en een realistische, praktische cultuur (de Nederlandse). Tegelijk is Victoria de lyricus, die de schemertoestand van zijn moeder zo mooi mogelijk beschrijft: "Ze plant haar kromme wijsvinger ferm in het papier maar geen woord dat op zijn plaats blijft staan, geen zin die zich vanavond laat temmen. De letters waaien weg, vliegen uit, landen met een sierlijke pirouette midden in haar vloeibare gedachten en daar gaan ze vrolijk door elkaar zwemmen, zich frivool met dat giftige goedje in haar hoofd vermengen tot er een vreemd donker slijm waarin niets meer te onderscheiden valt op de bodem van een emmer waar ze wild met haar handen in grijpt." Op die manier houdt Victoria de regie in het verhaal. Zo oppert hij ook dat alzheimerpatiënten misschien wel 's nachts precies de overzichtelijke werkelijkheid dromen die ze overdag zijn kwijtgeraakt.

Dit is eigenlijk de enige manier waarop hij er goed mee om kan gaan, als schrijver. Uit de verwarde, soms paradoxale verhalen van zijn moeder destilleert hij een personage, mevrouw Stevens, de vroege versie van zijn moeder. In een toelichting schrijft hij: "ík wilde een beeld vastleggen van wie ze is, wie ze was en wie ze had kunnen zijn. Ik wilde de fictie laten zegevieren op de mensonterende realiteit. Is dat naïef? Misschien." Maar het levert ook een mooi verhaal op van een kordate vrouw, godsdienstlerares, die het opneemt tegen de directeur van de school die op een duistere manier een appeltje met haar te schillen heeft, een appeltje dat te maken heeft met beider vaders en hun oorlogsverleden. En passant krijgt de lezer ook nog iets mee over Vlaams maatschappelijk gekonkel en politiek nepotisme.

Je voelt dat het Ivo Victoria (Hans in het boek, naar zijn burgerlijke naam Hans Van Rompaey) goed doet om op die manier trots te kunnen zijn op zijn moeder, die hij tot koningin van het bal maakt. Intussen stelt Ivo Victoria ook zichzelf bloot, als vader en echtgenoot met zijn angsten en zelfinzicht, zijn twijfels ook over het hele project, bijvoorbeeld als hij zichzelf hoort zeggen dat drank slecht voor zijn moeder is: "Voor haar of voor ons? Steeds vaker roert zich een verlangen naar roekeloosheid in mij, een opstandigheid die wordt gevoed door de twijfel of het wel volstaat het allemaal op te schrijven, of dat niet te gemakkelijk is."

Zo gaat dit boek in feite over drie personages, de oude moeder van de schrijver, de gereconstrueerde jonge moeder en de schrijver zelf, en is het in zekere zin ook een roman over het biografisch schrijven. Wat vertel je en wat laat je achterwege, waar grijp je in, waar fantaseer je?

Je kunt je afvragen of het wel helemaal klopt, zo'n lyrisch, poëtisch boek over zoiets naars en onthutsends als alzheimer maar het antwoord van Ivo Victoria lijkt me duidelijk. Het klopt, het is een soort literaire mantelzorg.

Verberg tekst